Merkezsizleştirme birçok çetrefil teknoloji sorununun anlaşılmasında uygun bir terim. Geçenlerde Yeni İnsan Yayınevi tarafından yayınlanan ve editörü olduğum “Başka Bir Teknoloji Mümkün” kitabında bu konu değişik örneklerle ve çeviri yazılarla epeyce işlendi. Kitapta alternatif teknolojinin özelliklerinden biri olarak küçük ölçekli ve merkezsizleştirilmiş kavramları açıklandı. Örneğin büyük ölçekli ve merkezileşmiş rüzgâr enerjisi veya güneş enerjisi uygulamalarına ülkemizde köylüler ve ekolojistler karşı çıkıyorlar. Bu durumda bazılarının kafası karışıyor. “Buna da mı karşısınız, hani rüzgâr ve güneş iyi diyordunuz?” diye soruyorlar. Bir köyün elektrik enerjisini elde etmek için rüzgâr veya güneşi kullanırsanız, bunu üstelik bir şirkete bağlı olmadan yaparsanız kimseye zararı olmaz. Bu merkezsizleşmiş ve küçük ölçeklidir. Ama bir bölgeden elde ettiğiniz elektriği bin km ötede delicesine elektrik kullanan insanlara satmak için rüzgardan da üretseniz sosyal, ekonomik ve ekolojik problemlere yol açıyorsunuz demektir. İzmir Karaburun’da köylülerin burnunun dibine dev rüzgâr santrallarını sokarsanız, bunun için araziyi kapatıp koyun ve keçi çobanlarını buradan kovarsanız olmuyor.
Tohumda binlerce köylünün bitki ıslahçısı ile el ele vererek katılımcı ıslah yaklaşımı ile doğaya uyum göstermiş pek çok sayıda çeşitler üretmesi durumunda (merkezsizleşmiş ve küçük ölçekli) kimse sömürülmüyor, tarım ilacı da kullanılmıyor. Ama tohum şirketleri köylüleri dışlayıp az sayıda ıslahçı ile zorunlu olarak az sayıda çeşit ürettiğinde gelir az elde toplanır, sosyal ve ekolojik sorunlar büyür. Çeşidin bir hastalıkla alt edilmesi durumunda hastalığa dayanıklı yeni bir çeşit çıkarılması dört beş yılı alabilir. Öbür durumda biyoçeşitlilik güçlüdür ve tohum elde etmekten ve ıslahtan kopmamış köylülerce problemler bir yıl içinde çözülür.
Birçok insan özgür bir bilgisayar programını ortaklaşa geliştirdiğinde de benzer şeyler olur. Bu program her koşula uygun olarak geliştirilebilir. Daha çok sayıda insan bundan para kazanır ve kullanıcılar daha az para harcar.
ABD’de şirketler mısırdan etanol üretip benzin yerine kullanıyor. Bu küresel ısınma sorununu çözmüyor, ekolojik sorunları derinleştiriyor. Neredeyse sadece şirketleri zengin ediyor. (merkezileşmiş ve büyük ölçekli) Diğer yandan bir çiftlikte sadece traktörde kullanılmak üzere bir miktar yağ bitkisi ekilip, biyodisel olarak kullanılırsa bu çeşitli açılardan olumlu bir çözüm olacaktır. (merkezsizleşmiş ve küçük ölçekli)
Sorun o halde güneşe, rüzgâra, makinaya karşı çıkmak olarak ele alınamaz. Hangi bağlamda bunların kullanıldığı önemlidir.
Kaynak : Yurt Gazetesi – 30 Nisan 2015